Cymru Can – strategaeth newydd gan Gomisiynydd Cenedlaethau’r Dyfodol Cymru – yn dweud bod yn rhaid i’r gyfraith llesiant weithio’n galetach
14/11/23
Mae Comisiynydd Cenedlaethau’r Dyfodol Cymru, Derek Walker, yn galw am gyflymder gwell a graddfa ehangach wrth weithredu cyfraith cenedlaethau’r dyfodol. Daw hyn wrth iddo gyflwyno ei strategaeth newydd, 'Cymru Can'.
Mae Derek Walker yn pwysleisio, er bod tueddiad o arferion clodwiw, bod lle i wella yng ngweithrediad y gyfraith. Heb addasu cyflym, efallai na fydd Cymru yn cyrraedd y cerrig milltir hanfodol, yn enwedig o ran newid hinsawdd a chadwraeth amgylcheddol.
Cymru yw’r unig genedl sydd â Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol. Fel yr ail berson i ymgymryd â rôl Comisiynydd Cenedlaethau’r Dyfodol, mae mandad Mr Walker yn cynnwys cynorthwyo a herio endidau fel cynghorau lleol, byrddau iechyd, a Llywodraeth Cymru. Mae’r dull deuol hwn yn sicrhau, wrth fynd i’r afael â heriau heddiw, fod y dyfodol hirdymor yn parhau i gael ei ddiogelu.
Wrth i’r comisiynydd lansio ‘Cymru Can’ heddiw, mae’n amlinellu pum maes allweddol i sylw ei dîm – ymhelaethu ar effaith ddyddiol y ddeddfwriaeth ar ddinasyddion; mynd i’r afael ag argyfyngau hinsawdd ac amgylcheddol brys; mesurau dwysach yn erbyn anhwylderau iechyd; eiriol dros economi sy’n canolbwyntio ar lesiant; diogelu a chyfoethogi’r iaith a’r diwylliant Cymreig.
O dan y Ddeddf, mae saith amcan llesiant Cymru wedi ysgogi newidiadau ystyrlon. Mae’r rhain yn cynnwys rhoi’r gorau i gynnig traffordd gwerth £1.4bn a fyddai wedi dinistrio gwarchodfa natur, gan ildio wedyn i strategaeth drafnidiaeth wedi’i hailwampio; mabwysiadu cwricwlwm ysgol blaengar; a phersbectif newydd ar ffyniant sy’n pwysleisio gwaith cynaliadwy, carbon isel a theg yn hytrach na thwf CMC yn unig. Mae’r fethodoleg hon wedi dal sylw endidau byd-eang, o’r Cenhedloedd Unedig i genhedloedd sy’n ymestyn o Iwerddon i Japan.
Fodd bynnag, mae’r comisiynydd, a ymgymerodd â’i rôl ar Fawrth 1 eleni, yn credu bod mwy o dir i’w gwmpasu. Mae’n pwysleisio pwysigrwydd rhoi’r gwaith o wella llesiant cenedlaethau’r presennol a’r dyfodol ar flaen y gad o ran darparu gwasanaethau cyhoeddus. Dywed yn frwd, “Ein hamcan pennaf yw sicrhau bod y ddeddfwriaeth yn cael ei gweithredu i’w llawn botensial, gan bontio’r gagendor rhwng ein gobeithion a’n canlyniadau diriaethol. Bydd y nod sylfaenol hwn yn arwain ein holl ymdrechion.”
Dros yr wyth mis diwethaf, mae wedi cymryd rhan mewn sgyrsiau gydag unigolion ledled Cymru, gan ganfod meysydd lle gall ei ddylanwad fod yn fwyaf trawsnewidiol. Penllanw’r deialogau hyn yw strategaeth saith mlynedd Cymru Can, sy’n ymgorffori’r addewid o esblygiad sylweddol erbyn 2030.
Gan gydnabod y cymhlethdodau presennol y mae sefydliadau cyhoeddus yn eu hwynebu, mae’r comisiynydd yn bwriadu ailddyrannu adnoddau ei dîm i hybu cefnogaeth ac arweiniad i’r cyrff hyn. Fodd bynnag, cynhelir gwerthusiadau rheolaidd, yn enwedig pan fydd datblygiadau’n ymddangos yn araf.
Mae’r fideo atodol ‘Cymru Can’ yn cynnwys lleisiau sy’n ymestyn o Lanrwst i’r Barri ac o Fachynlleth i Ferthyr Tudful, gan hyrwyddo gwella’r ddeddfwriaeth nodedig hon er llesiant Cymru ar y cyd.
Mae Derek Walker yn ymddangos yn y ffilm, yn Câr-y-Môr, fferm gwymon a physgod cregyn cyntaf Cymru, sy’n eiddo i’r gymuned, yn Sir Benfro. Mae Câr-y-Môr yn enghraifft o sut mae pobl sydd eisiau newid y byd yn defnyddio DLlCDC i herio a chwalu rhwystrau. Defnyddiodd y gymdeithas yn Nhyddewi’r Ddeddf i apelio yn erbyn trwydded forol tymor byr. Roedd yr apêl yn llwyddiannus a nawr mae ganddynt drwydded 20 mlynedd i gynhyrchu gwymon Cymreig cynaliadwy a ffermio wystrys a chregyn brodorol oddi ar yr arfordir ger Ynys Dewi.
Mae’r ffilm yn cyffwrdd â dyheadau Cymru ar gyfer llesiant ac yn ymchwilio i ymholiadau cymhellol fel, ‘pam nad ydym yn amddiffyn trigolion a bywyd gwyllt ein planed?’ a ‘pam nad ydym yn sicrhau bod ein hieuenctid yn parhau i gael ei hangori yn eu cymunedau?’. Erys yr ateb atseiniol i bob ymholiad – Cymru Can.
Dywedodd Derek Walker: “Mae pobl yn falch o Ddeddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol a’n nodau llesiant – ond rhaid inni wthio’n galetach i sicrhau eu bod yn cael eu gweithredu’n well i wneud newid mwy cadarnhaol ym mywydau beunyddiol pobl, nawr ac yn y dyfodol.
“Mae angen newid brys a thrawsnewidiol, gydag atebion cydgysylltiedig a hirdymor i broblemau fel yr argyfyngau hinsawdd a natur, anghydraddoldeb a thlodi ac nid yw’n digwydd ar y cyflymder a’r raddfa sydd ei angen arnom – fy ngwaith i yw gweithio gydag eraill i ddod o hyd i ffyrdd gwell o gefnogi’r newid hwnnw.
“Gall Cymru wneud cymaint mwy i gynyddu llesiant pawb a chynnwys mwy o bobl mewn adeiladu dyfodol cadarnhaol newydd – mae gennym ni ganiatâd a rhwymedigaeth gyfreithiol y gyfraith unigryw hon i wneud pethau gwell, ac mae yna enghreifftiau gwych o ble mae hynny’n digwydd y gellir eu lledaenu ar draws Cymru.”
Mae’r comisiynydd wedi dewis y system fwyd fel maes ffocws Cymru Can, a bydd yn parhau i eiriol dros Lywodraeth Cymru i ddatblygu strategaeth fwyd hirdymor fel y gall Cymru gael cynllun ar gyfer bwydo ein hunain yng nghanol ansicrwydd bwyd byd-eang cynyddol ac ansefydlogrwydd hinsawdd.
Dywedodd Mr Walker fod angen i bawb a phob sefydliad chwarae rhan, a galwodd ar wasanaethau cyhoeddus yng Nghymru i fod hyd yn oed yn fwy cynhwysol a dychmygus yn y ffordd y maent yn cynnwys pobl wrth ddatrys heriau.
Ychwanegodd: “Ni fyddwn yn cyflawni ein gweledigaeth ar gyfer Cymru oni bai bod pawb yn cael eu cynnwys, a bod anghydraddoldeb systemig yn cael ei ddatgymalu.”
Cyd-sefydlodd Samantha Egelstaff Grŵp Gweithredu Llifogydd Llanrwst, yn dilyn drylliad ei chymuned gan Storm Ciara yn 2020. Mae hi’n ymddangos yn y ffilm, Cymru Can, gan ofyn “pam na allwn ni gael trafnidiaeth gyhoeddus gysylltiedig fforddiadwy, sy’n gweithio i bobl ble bynnag maen nhw’n byw yng Nghymru?” Cynhyrchodd y grŵp gerdd bwerus: Ymgodi o’r Gaeaf/Emerging from Winter, gyda’n Bardd Preswyl, 2021-2022, Taylor Edmonds. Yn cael ei darllen gan ddisgyblion Ysgol Bro Gwydir, mae’n amlygu’r modd y mae llifogydd yn dinistrio ein cymunedau a’r ymdrech gydweithredol i’w hamddiffyn.
Dywedodd Samantha: “Pan mae’r cwm yn gorlifo, mae’r rheilffordd yma’n aml yn cau, gan effeithio ymhellach ar bobl sy’n ceisio teithio. Rydym yn colli pobl o’n hardaloedd gwledig. Ddylen nhw ddim gorfod symud i ffwrdd.”
Mae Natalie yn Gydlynydd Ymgyrch sy’n gweithio o fewn pedwar banc bwyd Ymddiriedolaeth Trussell yn Rhondda Cynon Taf, lle mae ei thîm gwirfoddoli yn cynnwys pobl sydd, yn eu bywydau eu hunain, wedi profi tlodi bwyd.
Mae Natalie, sy’n ymddangos yn ffilm newydd Cymru Can, yn gofyn “”Pam na allwn ni gefnogi cymunedau a helpu teuluoedd i gael gafael ar fwyd lleol, fforddiadwy”? Yn rhedeg ymgyrch gyda’r nod o sicrhau prydau ysgol am ddim i bob plentyn heb unrhyw arian cyhoeddus o fewn cyrraedd. Meddai: “Mae ysgolion wedi rhoi gwybod i ni am blant yn tynnu moronen allan fel eu pecyn bwyd, yn bwyta bara menyn fel pryd ac yn mynd â bwyd adref o’r ysgol i’w brodyr a’u chwiorydd. Fedrwn ni wneud yn well na hynny.”
Mae Esther yn wirfoddolwr banc bwyd. Symudodd y fam i dri o blant, gan gynnwys Samuel, 10 oed, o Nigeria i Drefforest yn 2020 ac mae’n un o filoedd o bobl sy’n byw yn RhCT heb unrhyw arian cyhoeddus o fewn eu cyrraedd. Fel un Heb Hawl i Gyllid Cyhoeddus (NRPF) sy’n dod o dan reolaeth amodau mewnfudo, caiff ei hatal rhag cael mynediad i ystod o fudd-daliadau lles heblaw mewn nifer bychan iawn o achosion. Mae’r amod hon yn golygu bod llawer o bobl Heb Hawl i Gyllid Cyhoeddus yn cael eu gorfodi i ddefnyddio banciau bwyd.
Dros gyfnod o flwyddyn, mae’r pedwar banc bwyd yn RhCT wedi bwydo 1173 o bobl Heb Hawl i Gyllid Cyhoeddus, 529 ohonynt yn blant.
Dywedodd Esther, sy’n astudio rheolaeth prosiect yn y brifysgol: “Rydw i eisiau bod yn rhan o’r gymuned, rydw i eisiau cyfrannu at gymdeithas, ond mae cymaint o rwystrau yn y ffordd.”
Yusuf Ismail yw cyd-sylfaenydd UNIFY, stiwdio greadigol Gymreig ậ chenhadaeth i wneud y diwydiant creadigol yng Nghymru’n fwy cynhwysol a hygyrch, hefyd yn ymddangos yn y ffilm ger murlun newydd a grëwyd ganddo ef a’i dîm yng Nghanol dinas Caerdydd.
Mae UNIFY yn gweithio gydag adeiladau yn y brifddinas i hybu cynwysoldeb, yn cynnwys My City, My Shirt, sy’n darlunio trigolion Du, Asiaidd a Lleiafrifoedd Ethnig yng nghrys Clwb Pêl-droed Dinas Caerdydd. Un o’u darnau diweddaraf yw gweithio ar y cyd ậ Chyngor Caerdydd a Swyddfa Gartref y DG, fel rhan o ymgyrch Strydoedd Diogelach sy’n ceisio mynd i’r afael ậ thrais yn erbyn menywod a merched drwy wneud ein strydoedd yn ddiogelach.
Mae Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol yn ei gwneud yn ofynnol i wasanaethau cyhoeddus yng Nghymru gydweithio i fynd i’r afael â phroblemau, ac mae’n cynnwys nodau mewn diwylliant a chymunedau cydlynol. Trawsnewidiodd UNIFY danffordd oedd wedi ei hesgeuluso, wedi ei hamgylchynu gan strydoedd prysur gyferbyn ậ Chastell Caerdydd, gan arwain at osod goleuadau a bywiogi’r twnnel drwy ddathliad mewn paent o fenywod sy’n creu ac yn mwynhau cerddoriaeth.
Gallwch ddod o hyd i’r strategaeth lawn, Cymru Can, yma, a gwyliwch y fideo, yma.
DIWEDD.